W świadomości społecznej coraz częściej pojawia się temat wpływu psychiki na zdrowie somatyczne. Dzięki badaniom z zakresu psychologii zdrowia wiemy, że procesy poznawcze mogą determinować m.in. poziom hormonów stresu w organizmie, a tym samym realnie wpływać na sprawność działania układu odpornościowego. Zasadne jest więc pytanie, w jakim stopniu wsparcie psychologiczne stanowi integralny element terapii onkologicznych?
Psychoonkologia jest nauką, która łączy wiedzę psychologiczną z dziedziną onkologii. Podstawowym założeniem jest tutaj podkreślenie roli wpływu kondycji psychicznej na fizyczny aspekt funkcjonowania człowieka. Ludzka psychika wpływa zarówno na stan ciała, jak i behawioralne aspekty radzenia sobie z chorobą oraz skutkami leczenia. Psychoonkologia zajmuje się profilaktyką przeciwnowotworową, wspieraniem osób chorych oraz ich bliskich, jak i psychoedukacją personelu medycznego. Psycholog onkologiczny ma wiedzę na temat specyfiki sytuacji psychicznej osoby chorej i potrafi dostosować profesjonalne metody oraz narzędzia pomocy do indywidualnego kontekstu danego człowieka.
Ważnym aspektem przytoczonej definicji jest podejście holistyczne, podkreślające, że bycie (czy stawanie się) człowiekiem obejmuje integrację procesów psychicznych z wymiarem biologicznym oraz społecznym, co przyczynia się do kształtowania jedynej w swoim rodzaju jednostki. Choroba nowotworowa w rozumieniu uniwersalnym jest oczywiście potężnym stresorem, który działając immunosupresyjnie, osłabia zdolności obronne organizmu. Jednak to nasza relacja z chorobą stanowi formę mediatora określającego natężenie napięcia oraz długofalowe skutki stresu dla zdrowia i życia. Korzystając z konkretnych rozwiązań, wypracowanych przez psychoonkologię, możemy obniżyć poziom stresu, a tym samym lepiej radzić sobie z chorobą oraz skutkami leczenia. Psycholog onkologiczny rozumie wpływ określonych interwencji medycznych na ciało oraz umysł człowieka, dzięki czemu jest w stanie odpowiednio dostosować rodzaj oraz tempo pracy, co poprawia komfort życia osoby chorej. Taka interwencja może być skoncentrowana na nauce konkretnych technik relaksacyjnych lub zmianie sposobu myślenia, tak aby umysł nie powodował dodatkowych problemów.
W celu lepszego zrozumienia potrzeb psychologicznych osób z chorobą nowotworową warto przeanalizować statystyki, odnoszące się do najczęściej występujących problemów mentalnych związanych z chorobą nowotworową. W zależności od kontekstu kulturowego wybranej grupy oraz zastosowanych narzędzi badawczych statystycznie szacuje się, że 30-50% osób chorych onkologicznie cierpi również na zaburzenia psychiczne. W klasycznym badaniu Derogatisa 47% osób spełniło kryteria zgodne z klasyfikacją zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-III (głównie zaburzenia przystosowawcze, depresja, lęk). W nowszych badaniach, z wykorzystaniem DSM-V, stwierdzono, że u prawie 50% pacjentów onkologicznych występują zaburzenia lękowe. W przypadku depresji, w zależności od warunków badania, szacuje się, że występuje ona u 20-40% osób zmagających się z nowotworem. Zgodnie z danymi American Cancer Society (2014) w populacji osób chorych onkologicznie 20-30% cierpi na zaburzenia nastroju, a 33-59% doświadcza silnego bólu. Jakość życia osób chorych obniża się także przez zmęczenie oraz stres. Uwzględniając specyfikę poszczególnych kryteriów diagnostycznych oraz kontekst psychospołeczny należy założyć, że dla jeszcze większej grupy pacjentów choroba jest znacznym obciążeniem oraz problemem, mimo że nie spełniają wszystkich warunków określonych zaburzeń.
Z powyższych danych jednoznacznie wynika, że choroba onkologiczna jest doświadczeniem, które drastycznie obniża jakość życia człowieka. Ponadto, w sytuacji pogorszonego funkcjonowania psychicznego, znacznie trudniej dbać o zdrowie. Czynniki pozamedyczne realnie wpływają na skuteczność interwencji. Nawet najlepsza opieka lekarska nie przyniesie oczekiwanych efektów, jeśli osoba chora będzie “zajadać” emocje niezdrowym jedzeniem, a wysoki poziom stresu osłabi jej organizm.
Poważnym problemem jest także niestosowanie się do zaleceń lekarzy. W Stanach Zjednoczony z tego powodu umiera aż 125 000 osób rocznie. Wynika, to między innymi z zaburzeń w komunikacji. Mniej niż połowa onkologów odnosi się w rozmowach z pacjentami do kwestii psychospołecznych, takich jak samopoczucie, trudne emocje i obawy związane z leczeniem. Zabiegi i procedury medyczne są niezrozumiałe i mogą budzić lęk, dlatego brak otwartej komunikacji pogarsza stan osoby chorej, ale też utrudnia jej pełne zaangażowanie w proces leczenia.
Nawet w przypadku wysokiej świadomości potrzeby zmiany stylu życia, wprowadzenie zdrowych nawyków bywa bardzo trudne. Pewne zachowania na tyle utrwaliły się w systemie psychicznym, że dzieją się niemal poza kontrolą i świadomością człowieka. Ponadto, stres związany z chorobą oraz dezorganizacja rytmu funkcjonowania sprawiają, że znacznie trudniej jest koncentrować uwagę i energię na nowych zachowaniach. Psycholog onkologiczny rozumie kontekst życiowy osoby chorej oraz biologiczne, behawioralne i neurologiczne uwarunkowania powstawania i wzmacniania nawyków. Przełożenie tej wiedzy na kontekst indywidualnych doświadczeń danego człowieka pozwala optymalnie wykorzystać narzędzia psychologiczne w celu ułatwienia wprowadzenia trwałych zmian w zachowaniach wspierających zdrowie osoby chorej.
Zgodnie z modelem Światowej Organizacji Zdrowia zdrowie jest definiowane jako dobrostan w aspekcie biologiczny, psychologicznym oraz społecznym. Psychoonkologia odnosi się do każdej z tych sfer, dzięki czemu wspiera jakość życia w chorobie, a poszczególne narzędzia i rozwiązania faktycznie wzmacniają umysł i ciało w dbaniu o zdrowie. Jest to bardzo ważna zmiana w postrzeganiu zdrowia, ponieważ patrzenie na osobę chorą wyłącznie przez pryzmat konkretnego schorzenia znacząco ogranicza możliwość wspierania wszystkich zasobów odpornościowych organizmu.
Wielowymiarowe wsparcie optymalizujące myślenie, czucie i zachowanie, dzięki czemu możemy optymalnie radzić sobie z chorobą oraz skutkami leczenia i realnie poprawiać jakość życia.
Wsparcie psychologa onkologicznego pomaga w:
Stres może realnie pogarszać stan naszego zdrowia, obniżając sprawność układu odpornościowego, a pośrednio poprzez szkodliwe reakcje behawioralne (niezdrowe jedzenie, używki). Uwzględniając konieczność wielowymiarowego wsparcia dla zdrowia osób chorych onkologicznych, z pewnością można stwierdzić, że właściwe wsparcie psychologa onkologicznego stanowi jeden z fundamentów skutecznej terapii konwencjonalnej.
