Wskazówki dla pacjentów onkologicznych z zaburzeniami smaku

Wprowadzenie terapii u pacjenta onkologicznego, a w szczególności chemioterapii i radioterapii, może powodować szeroki zakres działań niepożądanych. Niestety jednym z często występujących objawów są zmiany smaku (zaburzenia smaku), które wpływają na utratę apetytu. Ograniczanie spożycia pokarmów ilościowo (np. mniejsze porcje, pomijanie posiłków) oraz jakościowo (spożycie tylko wybranych produktów, monotonna dieta) może w konsekwencji powadzić do pogorszenia stanu odżywienia oraz powikłań.

Zmiany patologiczne związane z nowotworem mogą wpływać na smak i zapach spożywanych posiłków, co może zmieniać nawyki oraz preferencje dotyczące doboru produktów w diecie. Poniżej kilka pojęć związanych ze zmianami smaku (zaburzeniami smakowymi):

Zaburzenia ilościowe

• Ageuzja – brak odczuwania wszystkich smaków (utrata funkcji smakowych języka),
• Hipogeuzja – zmniejszone odczuwanie bodźców smakowych,
• Hipergeusia – nadwrażliwość smakowa: nadmierne odczuwanie bodźców smakowych,

Zaburzenia jakościowe

• Parageuzja – nieprawidłowe odczuwanie smaków,
• Kakogeuzja – nieprzyjemne odczuwanie bodźców smakowych (nieprzyjemny smak, który nie pochodzi z pożywienia lub napojów,
• Fantogezja– omamy smakowe – odczuwanie smaków pomimo braku bodźca smakowego (zwykle gorzki lub metaliczny).

Zaburzenia w odczuwaniu smaku

Pomimo ogromnego problemu, jakim są zmiany smaku oraz kaskada jego następstw (utrata apetytu, ograniczanie spożycia posiłków, niedożywienie, kacheksja) nie są uznawane za zagrażające życiu same w sobie i często mogą być pomijane przez specjalistów. Okazuje się, że tylko nieco ponad 15% osób otrzymuje edukację na temat zmian smaku przed zastosowaniem chemioterapii [1]

Według badaczy najczęściej występujące zmiany smaku dotyczące od 57% do 83% pacjentów to w kolejności od występowania:

• suchość w ustach,
• metaliczny posmak,
• zmniejszona zdolność do jedzenia,
• obniżony apetyt,
• nudności,
• brak smaku pożywienia,
• gorzki posmak w ustach.

Stwierdzono również pewne zależności  związane z objawami. Pacjenci z zaobserwowanym brakiem smaku przy spożywaniu pokarmów częściej zgłaszali suchość w ustach niż pacjenci z innym objawami [1]. Natomiast osoby z gorzkim posmakiem w ustach częściej skarżyły się na zmniejszony apetyt. Chorzy onkologiczni, którym przeszkadzał kwaśny smak, częściej obserwowali u siebie wymioty, zmniejszenie apetytu oraz suchość w ustach.

Kolejna ważna obserwacja to wpływ zmian smaku nie tylko na przyjmowanie pokarmów, ale, również na normalne czynności. Wykazano, iż w największym stopniu ma to wpływ na przygotowywanie posiłków oraz ich jedzenie, ale również na robienie zakupów, spędzanie wolnego czasu z rodziną oraz uczestniczenie w imprezach towarzyskich. Daje to kolejny argument, który wskazuje powagę problemu zmian smaku w procesie terapeutycznym.

Należy również pamiętać, że mogą występować inne ważne przyczyny zaburzeń smaku u pacjentów oraz w razie ich występowania podjąć odpowiednie działania.

• Leki inne niż środki przeciwnowotworowe, w tym antybiotyki i środki przeciwbólowe (które są często przyjmowane przez pacjentów z nowotworem w celu opanowania skutków ubocznych), mogą również wpływać na postrzeganie smaku.
• Kolejne możliwe przyczyny nieprzyjemnego posmaku w ustach, którego doświadczają pacjenci z nowotworem to:
  • substancje wytwarzane przez złą higienę jamy ustnej,
  • zakażenia,
  • kroplówki,
  • refluks żołądkowo jelitowy,
  • zapalenie śluzówki jamy ustnej.

Wskazówki, które pomogą zredukować lub poprawić zmiany smaku

Pamiętaj, dobierz je indywidualnie do własnych odczuć! Dla jednych pacjentów wskazane produkty mogą być wybawieniem dla innych przekleństwem. Warto zasięgnąć porady u specjalisty.

• Dodawaj więcej przypraw i ziół do jedzenia np. sól, oregano, bazylię, cynamon, imbir lub zaprzestań ich dodawania, jeśli ich smak Ci przeszkadza,
• Używaj więcej składników do komponowania posiłków. Dla poprawy smaku możesz użyć dodatkowo np. masła, sosów lub śmietany. Pamiętaj, że tłuszcz jest nośnikiem smaku. Unikaj potraw z sosem pomidorowym, jeśli Ci szkodzą.,
• Jeśli nie ma przeciwwskazań dodaj odrobinę słodkiego smaku do dań mięsnych np. żurawinę lub sos z dodatkiem jabłek czy mus jabłkowy,
• Unikaj wołowiny, jeśli jej smak jest dla Ciebie nieakceptowalny,
• Unikaj jedzenia, które ma bardzo mocny, intensywny zapach,
• Jeśli jest taka potrzeba zawrzyj w jadłospisie produkty bogate w białko, które mają intensywny smak np. kurczak, fasola czy jajka,
• Jeśli czujesz potrzebę jedz potrawy, które są mdłe w smaku,
• Marynuj mięso, to pozwoli zmienić smak na bardziej akceptowalny,
• Spośród różnych rodzajów obróbki termicznej wybierz gotowanie, to pomoże nadać potrawom bardziej mdły smak, jeśli tylko taki tolerujesz,
• Jeśli Ci to pomaga, jedz mniejsze porcje, a częściej,
• Jedz chłodne/zimne jedzenie, gorącym posiłkom pozwól ostygnąć do ciepłych lub wyrównać temperaturę z temperaturą pokojową,
• Umyj zęby przed jedzeniem lub jeśli nie masz możliwości, przepłucz usta,
• Możesz czasem ssać cukierki, jednak pamiętaj, aby wybierać te bez cukru,
• Używaj plastikowych sztućców podczas jedzenia, pozwoli to wyeliminować metaliczny posmak,
• Pij więcej wody małymi łyczkami podczas posiłków, pozwoli to lepiej przełykać jedzenie i “wypłukać” zły posmak,
• Staraj się, aby posiłki były jak najbardziej atrakcyjne pod względem wyglądu, zapachu, smaku oraz tolerowanej konsystencji,
• Gorzki i metaliczny posmak, mogą neutralizować zioła, przyprawy odrobina soku ze świeżego ananasa lub cytryny,
• Jeżeli posmak mięty nie wywołuje nudności, można żuć gumę miętową bez cukru między posiłkami lub zwyczajnie pić wodę z listkami mięty,
• Zrezygnuj z alkoholu i papierosów, które również wpływają niekorzystnie na odczuwanie smaków,
• Podczas, gdy przygotowywanie niektórych posiłków powoduje drażniące zapachy, należy dokładnie wywietrzyć pomieszczenie, gotować przy otwartym oknie lub poprosić kogoś o przygotowanie posiłku w innym miejscu,
• Próbuj nowych smaków, takich, które nie znajdowały się w Twojej zwyczajowej diecie, może akurat to będzie strzał w dziesiątkę.

Dalsze analizy przeprowadzone przez badaczy wykazały, że najbardziej pomocne strategie w ocenie pacjentów onkologicznych to unikanie żywności o bardzo intensywnym zapachu, jedzenie potraw o mdłym smaku, częstsza konsumpcja posiłków o mniejszej objętości czy dodatek soli do posiłków.

Badania wpływu pokarmów na zmiany smaku wykazały potencjalnie pomocne strategie w wybranych zaburzeniach, jednak pamiętaj, to, że coś nie zadziałało u kogoś, nie musi znaczyć, że nie zadziała u Ciebie. Warto próbować i znaleźć jak najlepsze rozwiązanie dla siebie. Co ciekawe pomocne podczas występowania nudności okazało się dodawanie tłuszczów oraz sosów do posiłków, jak również spożywanie produktów wysokobiałkowych o intensywnym smaku.  Poniżej kilka strategii zastosowanych przez pacjentów oraz ocena ich przydatności.

Dostarczenie do organizmu wszystkich niezbędnych składników odżywczych jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na proces leczenia pacjenta onkologicznego. W związku z częstym występowaniem zmian smaku jako ubocznego skutku chemioterapii niezwykle ważne jest zidentyfikowanie problemu przez onkodietetyka oraz wdrożenie zaleceń w postaci zindywidualizowanego wsparcia żywieniowego.

Dlaczego pacjent onkologiczny poddany terapii może odczuwać zaburzenia w smaku przyjmowanego pokarmu?

Zarówno chemioterapia, jak i radioterapia mogą powodować niszczenie receptorów smaku oraz zapachu w komórce. Uszkodzenie komórki może nastąpić na trzy sposoby:

1. Zmniejszenie normalnej liczby komórek receptorowych,
2. Zmiana struktury komórki lub powierzchni receptora,
3. Przerwanie kodowania neuronów (interruption in neural coding).

Szybkość obrotu normalnej ludzkiej komórki kubka smakowego trwa 10 dni, natomiast długość życia komórek receptora węchowego jest nieco krótsza, ponieważ trwa około 7 dni. Radioterapia oraz leki cytotoksyczne (chemioterapia) zabijają komórki z wysokim współczynnikiem rotacji. Radioterapia może prowadzić do zaburzeń smaku poprzez zmianę struktury porów smakowych (powodując zakłócenia w dostawie cząstek smakowych do komórek receptora) lub powodując (rozszczelnienie, ścieńczenie) przerzedzenia nabłonka. (thinning of the papilla epithelium).

Terapia nowotworów może wpływać na aktywność neuronów oraz komórek receptorowych. Nienormalne uczulanie/pobudzanie nerwu błony bębenkowej może skutkować specyficznymi odczuciami smakowymi bez stymulowania receptorów smakowych lub wymagania obecności odpowiednich cząsteczek smakowych. Leki przeciwnowotworowe mogą uszkadzać komórki nerwowe, a zatem modyfikować doprowadzające szlaki smakowe (afferent taste pathways). Ostatnie badania wykazały również, że zachodząca w komórkach nabłonka jamy ustnej peroksydacja lipidów może przyczyniać się do wytwarzania karbonylków (nieorganicznych związków kompleksowych, nie należy mylić ich z organiczną grupą karbonylową), które powodują metaliczny posmak w ustach.

Wrażenie gorzkiego i metalicznego smaku może również wynikać z rodzaju zastosowanych chemioterapeutyków, wiele zawartych w nich związków ma gorzki posmak i mogą przedostać się do jamy ustnej przez płyn szczelinowy z osocza lub mogą dyfundować z naczyń włosowatych do tylnych komórek smakowych, lub receptorów zapachowych.

Bibliografia

1. Rehwaldt, M., Wickham, R., Purl, S., Tariman, J., Blendowski, C., Shott, S., & Lappe, M. (2009, March). Self-care strategies to cope with taste changes after chemotherapy. In Oncology nursing forum (Vol. 36, No. 2, p. E47). NIH Public Access.
2. Kano, T., & Kanda, K. (2013, March). Development and validation of a chemotherapy-induced taste alteration scale. In Oncology nursing forum (Vol. 40, No. 2).

1. Berteretche MV, Dalix AM, d’Ornano AM, Bellisle F, Khayat D, Faurion A. Decreased taste sensitivity in cancer patients under chemotherapy. Supportive Care in Cancer. 2004;12(8):571–576.
2. Comeau TB, Epstein JB, Migas C. Taste and smell dysfunction in patients receiving chemotherapy: A review of current knowledge. Supportive Care in Cancer. 2001;9(8):575–580.
3. Cowart BJ, Young IM, Feldman RS, Lowry LD. Clinical disorders of smell and taste. Occupational Medicine. 1997;12(3):465–483.
4. Grant M, Kravits K. Symptoms and their impact on nutrition. Seminars in Oncology Nursing. 2000;16(2):113–121.
5. Greene D, Nail LM, Fieler VK, Dudgeon D, Jones LS. A comparison of patient-reported side effects among three chemotherapy regimens for breast cancer. Cancer Practice. 1994;2(1):57–62.
6. Hoskins CN. Breast cancer treatment-related patterns in side effects, psychological distress, and perceived health status. Oncology Nursing Forum. 1997;24(9):1575–1583.
7. Jacobsen PB, Bovbjerg DH, Schwartz MD, Andrykowski MA, Futterman AD, Gilewski T, et al. Formation of food aversions in cancer patients receiving repeated infusions of chemotherapy. Behavior Research and Therapy. 1993;31(8):739–748.
8. Lockhart PB, Clark JR. Oral complications following neoadjuvant chemotherapy in patients with head and neck cancer. National Cancer Institute. Monographs. 1990;9:99–101.
9. Sherry VW. Taste alterations among patients with cancer. Clinical Journal of Oncology Nursing. 2002;6(2):73–77.
10. Stubbs L. Taste changes in cancer patients. Nursing Times. 1989;85(3):49–50.

1. Hovan, A. J., Williams, P. M., Stevenson-Moore, P., Wahlin, Y. B., Ohrn, K. E., Elting, L. S., … & Brennan, M. T. (2010). A systematic review of dysgeusia induced by cancer therapies. Supportive Care in Cancer, 18(8), 1081-1087.

dr n. o zdr. Monika Ameryk