Rak nie jest zwykłą chorobą. W odbiorze społecznym od dawna funkcjonuje jako symbol cierpienia, beznadziei, porażki, bólu i śmierci. W codziennym języku mówimy, że rak to wyrok albo że ktoś przegrał z rakiem. W kolektywnym schemacie poznawczym choroba nowotworowa wiąże się zatem z walką na śmierć i życie lub wręcz tragicznym wyrokiem losu, przed którym nie ma ucieczki.
W celu lepszego zrozumienia perspektywy osoby chorej proponuję krótki eksperyment myślowy – wyobraźmy sobie, że nad naszymi głowami zwisają bardzo ostre miecze na przykład samurajskie katany wykute ręcznie ze stali wysokowęglowej. Miecze te są zawieszone na końskim włosiu, które dosłownie w każdej sekundzie może się zerwać, kończąc w konsekwencji nasze życie. Powyższa metafora odnosi się do sytuacji osoby chorej na nowotwór i jest opisana w psychologii jako syndrom miecza Damoklesa.
Świadomość poważnego zagrożenia dla zdrowia i życia, jak i ogólne wyobrażenie na temat choroby może determinować potężny stres oraz poczucie bezradności i beznadziei. W takiej sytuacji naturalne jest doświadczanie lęku, smutku, frustracji lub gniewu. Co ważne, opisane powyżej emocje mogą pojawić się niezależnie od obiektywnych czynników medycznych, takich jak szybkość wykrycia choroby czy sukcesy medycyny w leczeniu niektórych nowotworów.
Ponadto, bardzo poważnym problemem dla większości osób chorych jest dezorganizacja rytmu życia związana z koniecznością hospitalizacji, poddawania się zabiegom, ale też ograniczeniem ważnych ról społecznych zarówno w sferze prywatnej, jak i zawodowej. Rak zagraża zdrowiu, ale co równie istotne i uniemożliwia normalne funkcjonowanie w ważnych aspektach życia.
W momencie diagnozy osoba chora zostaje skonfrontowana z przerażającą wizją omówionych wcześniej zagrożeń, co często przejawia się tzw. szokiem psychicznym prowadzącym do poważnego kryzysu funkcjonowania. Jeśli stres jest zbyt potężny, aby organizm mógł sobie z nim poradzić, aktywują się mechanizmy obronne, które mogą powodować zaprzeczanie chorobie lub skrajne unikanie wszelkich informacji związanych z nowotworem.
Doświadczanie bolesnych emocji podnosi poziom szkodliwego stresu, ale pośrednio może przyczyniać się także do zachowań utrudniających radzenie sobie z chorobą. Niektóre osoby zajadają emocje lub uciekają przed uczuciami w wyniszczające nałogi, inne natomiast doświadczają izolacji, bo nie potrafią rozmawiać z bliskimi o swoich przeżyciach. W celu lepszego radzenia sobie z chorobą nowotworową warto wykorzystać wiedzę psychologiczną związaną z inteligencją emocjonalną.
Jaworowska i Matczak (2008) definiują inteligencję emocjonalną jako umiejętność rozpoznawania, rozumienia i kontrolowania własnych oraz cudzych emocji, a także zdolność do efektywnego wykorzystywania emocji w kierowaniu własnym oraz cudzym działaniem. Z kolei Salovey i Mayer (1999) odnoszą się do umiejętności właściwej percepcji, oceny i wyrażania emocji, jak również rozumienia emocji oraz ich regulacji wykorzystywanej do wspierania rozwoju jednostki. Według Golemana (2007) inteligencja emocjonalna to odmienny rodzaj mądrości, który jest trzonem dla pozostałych struktur w psychice człowieka. Do komponentów omawianego konstruktu autor zalicza zdolność motywacji i wytrwałości w dążeniu do celu mimo niepowodzeń, panowanie nad popędami oraz odraczania gratyfikacji, a także zarządzanie nastrojem i niepoddawanie się zmartwieniom, które ograniczałyby zdolność myślenia, empatii i optymistycznego patrzenia w przyszłość. Co ważne autor przytoczonej definicji uważa, że uważa, że inteligencje emocjonalną można doskonalić przez całe życie.
Dla osób chorych onkologicznie inteligencja emocjonalna może stanowić bufor chroniący przed stresem oraz ułatwiający adaptacje do traumatycznych zdarzeń. Ponadto zdolność rozumienia i wykorzystywania emocji wpływa na:
Pracę nad emocjami warto zacząć od akceptacji swoich uczuć, ponieważ zrozumienie informacji płynących z doświadczanych przeżyć umożliwia wykorzystanie ich do dbania o ważne dla nas potrzeby. Pamiętajmy też, że w tak trudnym momencie życia, mamy prawo czuć się źle. Naturalne są także chwile zwątpienia lub bezradności. Poniżej omówiono funkcje podstawowych emocji w odniesieniu do kontekstu choroby nowotworowej.
Gniew wiąże się z reakcją na poczucie krzywdy, bycia zaatakowanym, przekroczenia naszych granic. W kontekście onkologicznym może wynikać z poczucia niesprawiedliwości wyrażającego się w pytaniu: Dlaczego mnie to spotkało?, ale też z realnego zagrożenia dla naszego zdrowia. Rak jest w pewnym sensie abstrakcyjnym przeciwnikiem, dlatego gniew może zostać zastępczo skierowany na lekarzy, bliskich, siebie lub na siłę wyższą. Gniew ma także aspekt pozytywny – podwyższony poziom energii może być pomocny w obronie naszych praw i wartości. Ważne, aby szanując samo uczucie wyrażać je adekwatnie, jednocześnie wykorzystując energię np. na zachowania prozdrowotne. Zaletą gniewu jest mobilizacja organizmu, dzięki czemu mamy szansę podjąć odpowiednie działania ukierunkowane na lepsze radzenie sobie z chorobą.
Odraza oznacza, że brzydzimy się jakimś obiektem lub zachowaniem i pragniemy jak najszybciej się od niego oddalić. Rozpatrując odrazę w aspekcie psychologicznym, można ją uznać za wyraz obrony zdrowia, czystości, wartości. W przypadku osób chorujących na raka odrazę może wzbudzać między innymi chemioterapia lub radioterapia skojarzone z uczuciem mdłości. Warto mieć wtedy świadomość, że reakcja organizmu jest naturalna i zdrowa, jednak w tym przypadku nieprzyjemne zabiegi są niezbędne.
Strach ostrzega nas o grożącym niebezpieczeństwie, co w założeniu ma przygotować organizm do walki lub ucieczki. W kontekście onkologicznym mamy raczej do czynienia z lękiem, którego charakter jest mniej konkretny, ponieważ przed rakiem nie można uciec. Niemożliwa jest także bezpośrednia walka. Dlatego ważną kompetencją będzie umiejętność akceptacji tej nieprzyjemnej emocji. Z drugiej strony lęk przed śmiercią może stanowić czynnik motywacyjny, dla zmiany stylu życia lub rozpoczęcia realizacji ważnych dla nas spraw.
Radość odczuwamy, kiedy uda nam się zrealizować określone cele, co wiąże się z pozytywnym nastrojem, odprężeniem i przypływem energii. Emocja ta informuje, że realizujemy swoje wartości i zmierzamy w wybranym przez siebie kierunku. Doświadczanie pozytywnych emocji jest bardzo ważne w dbaniu o zdrowie, ponieważ poszerza zakres dostępnych działań, wzmacnia relacje społeczne oraz psychiczne zasoby. Dodatkowo ułatwia radzenie sobie ze stresem. W trakcie zmagań z chorobą nowotworową łatwo zapomnieć o przyjemnych aktywnościach i poddać się opisanej wyżej narracji o traumie, cierpieniu i śmierci. Warto więc, dbając o komfort psychiczny, świadomie planować przyjemne aktywności wzbudzające pozytywne emocje np. spotykać się z przyjaciółmi lub realizować pasje i zainteresowania.
Smutek jest emocją pasywną, co pomaga dostosować się do trudnej sytuacji – rozczarowania, porażki, straty. Emocja ta informuje nas, że nadszedł czas refleksji, warto się na moment wycofać, przemyśleć pewne kwestie, zmienić coś w zachowaniu, przewartościować cele. Dla osób chorych na raka smutek może oznaczać konieczność nowego zdefiniowania swojej roli w życiu, w pracy, w rodzinie, ale też moment odpoczynku, skupienia na sobie, wycofania.
Wstyd jest emocją społeczną, która informuje nas, że przekroczyliśmy jakąś normę i zostaliśmy przyłapani. W naszej ewolucyjnej przeszłości odtrącenie przez grupę było równoznaczne ze śmiercią, dlatego biologiczny komponent wstydu jest bardzo nieprzyjemny. W sytuacji choroby możemy np. wstydzić się nieakceptowalnych społecznie zachowań stanowiących czynnik ryzyka chorób onkologicznych, takich jak nadużywanie alkoholu lub palenie papierosów. Doświadczenie emocji wstydu może prowadzić do zmiany postępowania, ale też nasilać stres i dyskomfort.
Poczucie winy bywa utożsamiane z głosem sumienia, ponieważ odnosi się do niespełnienia osobistych standardów lub zdrady wyznawanych wartości. W związku z chorobą nowotworową możemy mieć do siebie pretensje o to, że zaszkodziliśmy swojemu zdrowiu np. poprzez szkodliwe nawyki. Pracując z poczuciem winy, ważne jest zrozumienie, że przeszłości już nie zmienimy, ale działając świadomie w tu i teraz, możemy kształtować przyszłość. Warto wiec sobie odpuścić i skoncentrować energię na dbaniu o zdrowie. Przydatne w tym procesie, może okazać się przyjęcie perspektywy troski i samo współczucia, o czym możecie poczytać w artykule Samo-współczucie jako źródło wsparcia w chorobie nowotworowej.
Chorowanie na raka wiąże się z poważnym szokiem psychicznym i może prowadzić do kryzysu życiowego. Osoba chora doświadcza wielu trudnych i nieprzyjemnych emocji, co utrudnia codzienne funkcjonowanie, jak i dbanie o zdrowie. Jednak zrozumienie przykrych emocji może ułatwić realizację ważnych dla nas potrzeb, a świadome kreowanie pozytywnych uczuć buduje zasoby przydatne w radzeniu sobie z kryzysem.
Bibliografia
